Nam-ı diğer Timor Leste’ye giderken,ani bir karar verdiğimizden dolayı,bizi neler bekliyor hiçbir fikrimiz yoktu.Bir tek Liberya, Kongo, Haiti, Sudan gibi bir kaç ülkede UN’in kontrolü elinde tuttuğunu ve bunlardan birinin de Doğu Timor olduğunu biliyorduk. Malarya, timsahlar ve savaştan yeni çıkmış gibi söylentiler de cabası ama gezip görmenin bir kez daha kulaktan duymayla aynı şey olmadığını bu toprakların güler yüzlü insanlarına, muhteşem doğasına, turkuaz denizine, envai çeşit deniz ürününe, meyvesine, sebzesine, tehlikeden uzak palmiyelerle kaplı plajlarına, chill-out kafe ve barlarına aşık olduktan sonra anladık. Bu tecrübeye vesile olan ve bizi çok güzel ağırlayan UN Doğu Timor ekibindeki başta Ertan ve Ahmet abi olmak üzere tüm polislerimize teşekkür ederiz.
DOĞU TIMOR NOTLARI
Doğu Timor,Timor adasının doğusu, Atauro ve Jaco adaları ile Oecussi özerk bölgesini kaplar.Tek komşusu Endonezya’ya bağlı Batı Timor olan ülkenin başkenti Dili’dir.
16. yüzyıl’da Portekiz kolonisi olan Doğu Timor asırlarca Portekiz Timoru adıyla Portekiz’e bağlı kaldı. Endonezya tarafından işgal edilen Doğu Timor 1975 yılında kesin olarak Endonezya’nın 27. vilayeti oldu. 1999 yılında Endonezya bölgenin kontrolü üzerindeki iddialarından vazgeçti ve 20 Mayıs2000’de bağımsız oldu. Doğu Timor Filipinler ile birlikte asya’nın katolik çoğunluklu nüfusa sahip 2 devletinden birisidir.
Kişi başına 367 $ gayri safi milli hasıla ile Asya’nın ve dünya’nın en fakir ülkelerinden birisi olan Doğu Timor, dünya devletleri arasında gelişmişlik bakımından sıralamada da 142. gelmektedir. Sadece 1 milyon nufuslu, resmi dili portekizce ve ketum,para birimi amerikan doları gibi ansiklopedik bilgileri verdikten sonra asıl soruya gelelim. Bu kadar fakir, kimseyle savaşcak ne gücü ne hali olmayan bu ülke nasıl olmuşta Endonezya’dan ayrılıp bağımsızlığını ilan etmiş? Birleşmiş Milletler önderliğinde batılı toplumlar bu bölgeye neden bu kadar önem veriyorlar?
Bu sorulara cevap arayarak bu bilgileri okurken gözünüz ülkede çıkan ilk 3 madene kayıyor. Bunlar sırası ile Altın,Petrol ve Doğal Gaz. İşte şimdi olay anlaşıldı.3 silahşörler bir arada aynı ülkede toplanınca İngiltere, Amerika ve Almanya’da kılıçları çekmiş. Tabi ki Dartanyan’ın (UN) önderiğinde.
Batavia havayollarının Denpasar’dan 2 saat rötarla kalkan uçağı düşmeden Dili’ye inmeyi başardı.30 dolar karşılığı verilen vizeyi UN family olarak kayıtlara işlenerek aldık. Havaalanı çıkışında Ertan bizi bekliyordu. UN jipine atlayarak Ertan’ın kalmamız için ayarladığı ve şu an Türkiye’de tatilde olan Hakan’ın evine gittik. Çantaları bırakıp hemen çıktık. Ufak bir şehir turunun ardından sahilde pazar keyfi yapan çoğunluğu UN görevlilerinin bulunduğu Cristo rei plajına gittik.Ahmet Abi’de bize katıldı.Hindistan cevizlerimizi içerek ve gün batımını izleyerek muhabbet ettik.
Çoğunluğunu Avustralanezya kökenli insanların oluşturduğu bu ülkeye gelmeyi düşünenler için 3 değişik alternatif var. Bunlar North Airlines’ın Darwin, Batavia Air’ın Bali ve Merpati Airlines’ın Bali ve Singapur uçuşlarından oluşuyor.Bali’den bizim geldiğimiz uçuşun tek yön fiyatı 120 dolar. Doğu Timor’un Türkiye ile zaman farkı 6 saat, Mart-Ekim arası ziyaret için en uygun aylar ve konsolosluğumuz olmadığı için bu ülkeye en yakın konsolsluk olan jakarta’ya akredite edilmiş.Ülke ve şehir içi toplu taşıma ise microlet denilen dolmuşlar ile yapılıyor.
Ertan ve Ahmet Abi normalde Eskişehir’de polis amiriler ama Birleşmiş Milletlerin isteği ile Türkiye’den bir çok özellikleri baz alınarak ve sınavdan geçirilerek seçilen kişiler arasına girince UN’in değişik ülkelerde ki misyonlaında görev alabiliyorlar. İkiside daha önce Kosava’da görev yapmışlar ve burası ikinci UN misyonları. Doğu Timor’de hem polis amirliği yapıyorlar hem de 2012 sonunda bitmesi beklenen UN misyonu sonuna yetişmiş eleman hazırlıyorlar. Ertan’ın dediğine göre burada bulunan 20 Türk polis memurundan bir kaçı çok üst düzeylere kadar yükselmiş. Şu an ülkenin Emniyet Genel Müdürlüğünde 4. Sırada ki yetkili ve bir şehrin Emniyet Müdürü Türk polisinden. 20 Türk Emniyet görevlisinin 3 tanesinin Eskişehir’den seçilmeside bizim şansımız. Eskişehir çarşı karakolu amiri Bülent’de burada Las Palmas’ta Emniyet Müdür yardımcısı olarak görev yapıyor.
Sahilde ki muhabbetin ilk konusu timsahlar. Doğu Timor çevresinde ki denizde aynı kuzey Avustralya’da olduğu gibi tuzlu su timsahları yaşıyor. Endonezya döneminde öldürülen bu timsahların kutsallığına inanan Timorluler onlara dokunmayınca sayılarıda hızla artmaya başlamış. Bu da burada bulunan yabancıları denize girerken ürkütüyor. Ayrıca Doğu Timorlüler timsah tarafından yenilen insanların kötü insan olduklarına ve bunu hakettiklerine inanıyorlar.Yani bu ülkede kıçınızı kollayıp yüzmeniz gerekiyor ama tabi kötü insan değilseniz bir sorun yok.
Doğu Timor sanki tatil için yaratılmış bir ülke gibi, chill out ortamlar, dingin ve yavaş hareket eden insanlar yani sanki Afrika’dan ithal edilmiş tam bir Hakuna Matata ülkesi burası. Belki de görmediğimizden benzetemediğimiz bir Jamaika havası var ülkede tabi bu durgunlukta herkesin ağzında çiğnediği ve kafa yapan pan denilen otunda etkisi azımsanamaz. Dünyadan,Türkiye’den,gezmekten ve Doğu Timor’den yaptığımız muhabbetlerle sahilde saatleri erittik.Daha sonradan bize katılan Salman, İspanyol Xavi ve Anna ile de akşam yemeğinde buluşmak üzere ayrılıp, biraz dinlenip duş almak için evin yolunu tuttuk.
Akşam yemeğinde Dili Beach’te yer alan Cast a way restoranda buluştuk. Restoranlarda sadece servis yapanlar Timor’lu diğer kalan herkes değişik milletlerden burada görevli olan insanlar. 2000 civarı UN çalışanı ve bir o kadarda NGO görev yapıyor Doğu Timor’da. Başka sebeplerle burada olanlarıda eklersek yaklaşık 5 bin civarı bir yabancı kitlesi var ki bunların bir çoğunluğu uluslararası bir görevde oldukları için iyi para kazanıyorlar. Bu yüzden yemek ve eğlence piyasasında hazır bir müşteri kitlesi oluşmuş. Cast a way restoranın yemeklerinin hemen hemen hepsi batı ve Avustralya yemekleri ve fiyatlarda 10-15 dolar aralığında değişiyor. Ama yemekler doyurucu ve lezzetli, ortamda gayet temiz görünüyor.
Japon yemeklerinde Gion, Türk yemeklerinde Mis Restoran ve The Kabab Club, Thai yemeklerinde Pavullion ve Bangkok spice two, Avustralya yemeklerinde One more Bar, Burma yemeklerinde Dili beach Café,Portekiz yemeklerinde Vasco de Gama, Endonezya yemeklerinde Riung Kuring sayabileceğimiz değişik ülke mutfakları servis yapan restoranlar. Ayrıca öğle yemeklerin de ki 6 dolarlık açık büfesi ile Tropical Restoran,Cuma öğlenleri açık büfesi ile Hotel Timor ve Mangalda barbekü balıkları ile Victoria ve Ocean Wiev restoranlar tavsiye edilen işletmeler. Ama hiç birisi Dili Beach’te hava karardıktan sonra sahilde kurulan ve deniz ürünlerini mangalda şiş yapıp satan yerlilerin yerini tutamaz.
Cast a Way’de yemeklerimizi yiyerek dinlenmek için evlere dağıldık. Eve giderken de markete uğrayarak eve biraz yemek alışverişi yaptık. Marketteki malzemelerin neredeyse hepsi Avustralya’dan ithal edilmiş. Bildiğimiz Türk usulü pideleri ise Mis restoranın aşçısı Mustafa yapıyor. Bir kaç pide , biraz peynir ve içecek alarak evde ki buzdolabına attık.Sabah pideleri peynir ve çay eşliğinde mideye indirip kendimizi Dili sokaklarına attık.
Evimizin yanında ki Tais Markette turlayıp merkeze doğru yürümeye başladık. Yolumuza çıkan Katedralin fotoğraflarını çektik. Halkın %98’I katolik ve aynı Filipinlerde ki gibi dinine düşkün veya düşkün olması istenen ise her yerde hatta dağlarda ki animist köylerde bile kilise görmek garip olmuyor. Eğer bir halkı sömürüp çaktırmadan elinde ki değerleri uçuracaksan kucaklarına oyalanacakları bir kitap vermen gerekiyor. Burada Afrika atasözünü de hatırlamak lazım “Beyaz adam geldiğinde bizim elimizde topraklarımız onların elinde ise kitapları vardı, Gözümüzü açtığımızda ise bizim elimizde kitap onların elinde ise topraklarımız.”
Caddelerde yürürken bir tabela bizi heyecanladırdı. Backpackers Hostel yazıyordu. Hemen içeri girdik. Güzel bir bahçe, ağaç gölgesinde masalarda not yazan, kitap okuyan gezginler görünce çok hoşumuza gitti. Bisiklet kiralandığını öğrenince hemen birer tane seçerek günlüğü 5 dolardan kiraladık. Hostelin kütüphanesinde bulunan Doğu Timor Lonely Planet kitabını ve bir kaç yerel rehber kitabı inceledikten sonra bisikletlere atlayarak öğle yemeğinde Ertan ile Tropical Restoranda buluşmak üzere yola çıktık.
Dili’de kalacak yer alternatiflerini 3 kategoriye ayırabiliriz. Bunlar hosteller, ekonomik oteller ve lüks oteller. Bunlardan birer örnek inceledik. Backpackers Hostel’de dorm odalar 12 dolar, tek kişilik oda 25, double oda ise 30 dolar. Ekonomik Otel katagorisinde ki Hotel Dili’de ise double delux oda fiyatları 45 dolardan başlıyor. Lüks kategoride ki iki otelden biri olan Hotel Timor için ise iki kişilik oda başı en az 100 doları gözden çıkarmanız gerekiyor.Diğer top end otel ise Esplanada.
Tropical Restoran’ın 6 dolarlık açık büfe öğlen yemeği gayet başarılı ve bol çeşit yemekler ve salatalardan oluşuyor. Bu kadar iyi olacağını giderken düşünmemiştim. Bu arada dekorasyonunda plakalar ve orjinal antika aletler kulanması ise işletme olarak kendimi daha yakın ve sıcak ortamda hissetmemi sağladı.Ertan’la biraz lafladıktan sonra akşam buluşmak üzere ayrıldık. Öğleden sonra ilk iş olarak Cast a way retoranın hemen altında bulunan Dive Timor Lorasae’den Yekta’ya ertesi sabah için dalış rezervasyonu yaptırdık. Dalış başı ücret 40 dolar. Ama buranın Dili’nin en iyisi olduğu söyleniyor.
Daha sonra ara sokaklara dalıp toprak yollardan merkeze göre daha fakir mahalleleri gezdik. Daha sonra yaklaşık 10 km lik yolu katederek dün gittiğimiz ve çok beğendiğimiz Cristo rei plajına yüzmeye gittik. Ne de olsa kötü insan sayılmayız. Yol boyu balık satıcıları, spor yapan insanlar, sahilde oyun oynayan çocuklar, kızıl bir güneş,bembeyaz kumsal ve palmiyeler beni benden alırken Yekta’da turkuaz sulara kendini atmıştı bile.
Dönüş yolu boyunca da gün batımında çok güzel fotoğraflar çektik. Balıkçılarla muhabbet ettik. Sıcak havada uzun süre bisiklete binmek su gibi terlettiğinden havanın kararması ile eve gidip duş aldık.Akşam Türk polislerin kaldığı apartların bahçesinde Ertan’la buluşup Salman ve Bülent’in de katılması ile güzel muhabbetler edip çay içtik.Ardından Ahmet Abi’de katıldı. Bülent taze çay koyarken bizde yakında yer alan 20 yıldır ve son 10 yıldırda çoğunlukla burada yaşayan Avustralya vatandaşı Konyalı bir Türk olan Kemal abinin Mis restoranına gittik. Dükkanın aşçısı Mustafa ile hoş muhabbet ederek harika mezeler eşliğinde bir Mevlana pidesi yedik.Restoranın fiyatları Türkiye’ye göre bir hayli yüksek ama dükkan temiz ve pidelerde benim yediğim gibi ise gayet başarılı.Umarız işleri yolunda gider.
Daha sonra tekrar Ertan’ların yanına döndük. Gece 12’ye kadar hoş muhabbet Ahmet Abi’nin odasından getirdiği değişik tropikal meyveler ve revani tatlısı ile tatlandı.Yorucu günün sonunda tatlı bir uyku çektik.
Sabah erkenden Yekta dalışa gitti. Bende bisikleti bıarakıp yürüyerek kenar mahalleri dolaşıp fotoğraf çektim. Sabah sokaklarda tulumbayla su çeken mahalleliler,bulaşık yıkayan kadınlar,oyun oynayan çocuklar hepsi beni görünce “good morning” diyerek gülümsedi. Fakirlik, sefalet diz boyu ama insanlar gülümsüyor hem de yoldan geçen bir beyaz adama. Bu şehri çok sevdim.
Daha sonra Mustafa Usta’ya uğrayarak bir çayını içtim. Iki lafladıktan sonra tekrar sahile dönüp bisikleti aldım. Lonely Planet’ta hızlı interneti var diye yazılan Global net café’ye giderek maillerimi kontrol ettim.Burası Tropikal restoranın hemen yanında, ANZ bankasının ise hemen karşısında bulunuyor. Oradan Okuma müzesine gidip duvarlarda ki fotoğraflara baktım, Otel Dili’den bir kaç broşür aldım. Hemen Global netin arkasında ki sokata yer alan Çin tapınağı ve Direniş müzesi ile devam edip saati 14.30 yaptım.Bu saatte Yekta’nın dalişı bittiği için Cast a way restorana gidp onunla buluştum.Dalıştan gayet memnun bir çok balık sürüsü görmüşler. Sadece iki dalışta toplam iki saatin üzerinde suda kaldığı için bir hayli üşümüş.
Buraya 3 ay boyunca arama kurtarma eğitimleri vermeye gelmiş Yeni Zelanda’da yaşayan Alman doktorla muhabbet ettik.Dünyanın bir çok yerini gezmiş. Bize Papua konusunda tavsiyelerde bulundu.Buradan eve dönerek biraz siesta yaptık.Sıra da ikinci dünya savaşı sırasında adayı işgal eden Avustralyalı askerlerin saklandığı Dare var.
Ertan bizi saat 5 gibi alıp dar ve dik yollarda şehrin sırtını yasladığı dağların zirvesine çıkardı.Burada kurulan ufak müzeyi ziyaret ederek şehrin manzarasını seyrettik.Daha sonra şehre geri dönüp hava kararmadan büyük sebze pazarını gezdik. Şehri ve çevre köylerde yaşayanları aynı anda görebileceğiniz tek yer bu pazarlar. Bahçesinde yetiştirdiği taze meyve ve sebzeleri yüklenen pazara gelmiş. Burada her şey organik daha buralara ne tarım ilacı, ne de mekanik bir bir alet girmemiş. Her şey insan gücü ve emeği ile yapılıyor.Buram buram kokan domateslerden alıp, ısıra ısıra yedik. Ardından Dili plajında kurulan açık yemek marketine gittik. Barbeküden ortaya karışık yaptırıp, 10-15 balık, 10 civarı et ve tavuk şişi mideye indirdik. Hatta Ertan bir ara ciğer şişleri keşfederek bir sürede ciğer takıldı.Üzerine barbeküde odun ateşinde pişmiş mısırlarımızıda yiyince karınlarımızı okşamaya başladık. Bu kadar yeme içme faslının sonunda 23 dolar hesap ödedik. Geceyi polislerin kaldığı Turkish Compound’ta şarap içerek noktaladık.
Ertesi gün öğlen uçağımız kalkıyor ve Jakarta’ya dönüyoruz.Timor’un tadı damağımızda kaldı ama güzel tecrübe oldu.
